This is an attempt at translating Ron Suny’s seminal work on modern Armenian history into Armenian, which, to my great surprise, has seemingly not been done yet. This is a work in progress and has not been fully edited, and suggestions are welcome, especially on highlighted sections or words with their English original next ot them in brackets.
Հայացք դեպի Արարատ։ Հայաստանը նոր պատմության մեջ
Ռոնալդ Գրիգոր Սյունի
Նախաբան
Մինչ Խորհրդային Միության ավերակների վրա ստեղծվում է Հայաստանի նոր անկախ հանրապետություն, հայերը վերանայում են իրենց պատմությունը—այն գործընթացները, որոնցով պետականության հասան իրենց պատմական «հայրենիքի» մի փոքր մասում և նշանակությունները, որոնք նրանք կարող են տալ իրենց «ազգի» սահմաններին: Ե՛վ զոհ, և՛ շահառու մրցակից կայսրությունների, Հայաստանը բարդ էվոլյուցիա է ապրել որպես բաժանված կամ ջնջված քաղաքական միավոր լայնասփյուռ սփյուռքով։
Փոխանակ առաջ քաշելու այն գաղափարը, համաձայն որի հայերը ազգ են կազմել նախնադարից մինչ ներկա ժամանակները, սույն հատորում ժողովված ակնարկները, որոնք գրվել են վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում, նախնական ուսումնասիրություններ են արդի հայկական ինքնության և ազգության [nationhood] կառուցման: Քննարկվում են մշակութային և սոցիալական վերափոխումները և միջամտություններ, որոնք տասնիններորդ և քսաներորդ դարերում ստեղծեցին ազգային պատկանելիության նոր պատկերացում: Ազգի ստեղծումն այստեղ դիտարկվում է որպես մի գործընթաց, որը կապված է և՛ դրսի պարտադրանքների, և՛ ինքնաիրացման ուղղված իրենց՝ հայերի գործողությունների հետ:
Առաջին մասում ուսումնասիրվում է հայի կերպարը օտար ազգերի մոտ՝ հայերի իրենց եսի մասին պատկերացումների հետ միասին։ Սոցիալական, մշակութային և մտավոր ազդեցությունները աշխարհիկ մտավորականության ձևավորման վրա դիտարկվում են կայսերական պարտադրանքների, հեղափոխական հնարավորությունների և արտաքուստ թելադրված «արդիականացման» ծրագրերի համատեքստում։
Հնության և ընդհանուր ծագման գաղափարներ և եզակիության և արժեքի ընկալումներ միավորվեցին ցրման, ցեղասպանության և վերածննդի փորձի հետ՝ Անդրկովկասում հայ ազգ դարբնելու: Մինչ կովկասահայերը պլանավորում են իրենց անկախացումը մահամերձ Խորհրդային Միությունից, նրանք, ինչպես և մյուս Խորհրդային ժողովուրդները, մերժում են ցանկացած դրական գնահատում կոմունիստական վարչակարգի պարտադրած վերափոխումների վերաբերյալ: Սակայն, ինչպես փորձում է ապացուցել երկրորդ մասը, կարելի է համարել, որ Հայաստանի հայերը ժառանգներն են անջնջելի մի ժառանգության այդ ծանր անցումից: Վերջին մասում փաստվում է, որ թեև հայ ազգի սահմանները երբեմն բացառել են սփյուռքը, սակայն պետականության վերածննդի ներկա պահին այդ սահմանները ընդլայնվել են՝ ընդգրկելով ազգի կեսը, որ ապրում է հանրապետության սահմաններից անդին:
Ներկայիս բացությունն ու պատմաբանների և այլ վերլուծաբանների անկարողությունը կանխատեսելու հնարավոր ապագաներ ինձ խրախուսել է վերանայել որոշ եզրակացություններ, որոնք ներկայացվել են անցյալ հրապարակված տարբերակներում, և այստեղ-այնտեղ փոխել եմ ոճը, պարզաբանել որոշ կետեր և ուղղել որոշ մտքեր։ Առանձին հատվածների հիմնական ուղղությունն ու ընդհանուր նախագիծը, սակայն, ըստ էության նույնն են մնացել: Դրանք չեն առաջարկվում իբրև պատասխաններ ինքնության հարցին, այլ, հուսանք՝ բանավեճի շրջանակներում․ ոչ թե որպես փորձ վերականգնելու հայկականության ինչ-որ կորսված էություն, այլ որպես ներդրում էթնիկ պատկանելության նոր զգացողության կառուցման մեջ: Ազգության [ethnicity] այս նոր տեսակը, հետևելով հասարակագետ Ստյուարտ Հոլի բռնած ճանապարհին՝
«կառուցվում է պատմության մեջ, կառուցվում է մասամբ քաղաքականորեն: Դա մաս է կազմում պատմվածքի [narrative]։ Մենք ինքներս մեզ պատմում ենք մեր արմատների մասերի պատմությունները, որպեսզի ստեղծագործաբար շփվենք դրա հետ: Այնպես, որ ազգության [ethnicity] այս նոր տեսակը—նորահայտ ազգությունները [emergent ethnicities]—կապ ունի անցյալի հետ, բայց դա կապ է, որ մասամբ հիշողության միջոցով է, մասամբ՝ պատմվածքի [narrative]․ կապ, որ պետք է վերականգնվի։ Սա մշակութային վերականգնման գործողություն է»[1]։
Ներածություն․ Ազգային բնավորությունից մինչև ազգային ավանդություն
«Չի կարող լինել ինքնություն առանց հիշողության (թեպետ խտրական), ոչ էլ՝ հավաքական նպատակ առանց միֆի, և ինքնությունն ու նպատակը անհրաժեշտ տարրեր են ինքնին ազգի գաղափարի»։ – Էնթոնի Դ․ Սմիթ[2]
Դասական և միջնադարյան դարաշրջաներում գտնվելով անհուսալի դիրքում՝ քրիստոնեական աշխարհի ամենահեռավոր հատվածում, և արդի քարտեզագիրների կողմից տեղավորված Եվրոպայի ամենաեզրին, Հայաստանը պատմականորեն եղել է և՛ զոհ, և՛ շահառու մրցակից կայսրությունների։ Մինչ Խորհրդային Միություն սկսեց իր արագ փլուզումը, միության ամենափոքր հանրապետությունը, արդեն ղեկավարված ընտրված ազգային շարժման կողմից, հայտարարեց իր պատրաստակամությունը սեփական ուղի բռնելու՝ արևելքի և արևմտքի միջև։ Հայաստանի նոր իշխանությունը ստանձնեց անկախության և լիակատար պետականության լեգիտիմությունը՝ ազգի հնության մասին վստահ պնդումների և «հայ ժողովրդի ճակատագրի նկատմամբ իր պատմական պատասխանատվության» հիման վրա[3]։ Նոր հանրապետությունում քաղաքացիություն օժտվեց ոչ միայն բոլոր նրանց, ովքեր ապրում էին երկրի սահմաններից ներս, այլ նաև սփյուռքահայերին, որոնք ցանկանում էին օգտվել այդ իրավունքից։ Նոր պետության հետ միասին, ազգության [nationhood] նոր հասկացություն էր ստեղծում համաշխարհային հայության համար։ Ինքնություն և անդամակցություն դարձան էական քաղաքական հարցեր, և այն հարցը, թե ով են հայերը կրկին բարձրացվեց և՛ Հայաստանում, և՛ արտասահմանում։
Խորհրդային կայսրության փլուզումից անմիջապես հետո, խորը անվստահություն Հայաստանի ապագայի վերաբերյալ ուղեկցեց այն հույսը, որ անկախ ու ժողովրդավար մի պետություն կարող է գոյատևել Կովկասում։ Հայերի երկար անցյալը տարատեսակ դասեր էր ներկայացնում մի ժողովրդի մասին, որն ապրում է մեծ հարևանների մշտական սպառնալիքի ներքո բայց կարող է գոյատևել մրցակից կայսրությունների միջև և նրանց մեջ։ Սակայն այդ պատմությունը, որին լավ չէին տիրապետում բազմաթիվ հայեր, ինքին բանավեճի դաշտ էր պաշտոնական պատմաբանների միջև, որոնք ստիպված էին համակերպվել պետության թելադրանքներին և ազգայնականների կարիքներին՝ վերականգնելու իրենց սեփական ընկալումները հայկական փորձի մասին։ Արևմտքում Հայաստանի և հայերի ժամանակակից շրջանի պատմությունը դեռևս չի գրվել։ Մեկ կողմից, զոհ է դարձել սովետագետների ռուսակենտրոն շեղությունների և ձուլվել է ԽՍՀՄ ընհանդուր պատմության մեջ, որը անտեսում է առանձին ազգերի մանրամասնությունները։ Մյուս կողմից, արևելագիտության ոլորտում, հայոց պատմությունը, մի ժողովուրդ, որ փաստացի տեղահանվեցին իրենց պատմական հայրենիքի մեծ մասից, դադարեցին հետաքրքրության առարկա լինելուց նրանց համար, ովքեր իրենց ուշադրությունը դարձրին հաղթողներին՝ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիրներին և Օսմանական կայսրության ժառանգ պետություններին։ Նույնիսկ այն սակավաթիվ գիտնականների համար, որոնք մասնագիտությամբ զբաղվում էին հայոց պատմությամբ, հայերի ժամանակակից փորձերը լուսանցքային էին իրենց ուսումնասիրությունների մեջ, որոնք հիմնականում առնչվում էին Հայաստանի անցյալ «ոսկե դարերին»՝ Թիգրան Մեծի կայսրությունը կամ 5-րդ դարում հայ քրիստոնեական մշակույթի հիմնադրությունը։ Քիչ հետաքրքրություն կար ուսումնասիրելու այս ժողովրդին, որն այլևս հեռացել էր իր միասնության և ազդեցության ամենակարևոր պահերից։
Քանի պատմությունը դեռ ընկալվում էր ազգային և քաղաքական շրջանակներում, պետություն չունեցող, սփռված ժողովրդի պատմությունը քիչ կարևոր էր թվում։ 1375 թվականին վերջին հայոց թագավորության անկման և 1915 թվականի ցեղասպանության միջև երկար դարերի մասին կապտամոխրագույնը բաց էր, և անգամ 20-րդ դարի ողբերգությունները մնացին չհետազոտված չեզոք վերլուծաբանների կողմից[4]։ Երկակի մեկուսացում էր վնասում Խորհրդային Հայաստանի պաշտոնական պատմագրությունը, որը տուժում էր և՛ պարտադրված գաղափարական սահմանափակումներից, և՛ դեպի ներս դառնալու մնայուն միտումից, այսինքն՝ հետազոտելու սոսկ հայկական, այլ ոչ թե ավելի տիեզերական գիտական հարցեր։
Հաճախ ուղղված էթնիկ լսարանին, այլ ոչ թե լայն համաշխարհային կամ գիտական լսարանին, հայկական պատմագրությունն ընդունել է նեղ նպատակ՝ դրական կարծիք ստեղծել վտանգված ազգի մասին։ Ժողովրդական գրողներ և ակտիվիստ-լրագրողներ և սփյուռքում, այնպես էլ Հայաստանում, ժառանգել են անքննադատ պատմական մի ավանդություն, որ լի է հերոսներով և չարագործերով, մինչ գիտնականներ, որոնք այլապես կարող էին ներդրում անել ազգային պատմագրությանը հետ քաշվեցին ոլորտից, որն աչքի էր ընկնում իր չքննված ազգայնականությամբ և նարցիսիզմով։ Քննադատությունից խուսափել են, իբրև թե կօգնի մշտապես ներկա թշնամիներին, և հետազոտության որոշ տեսակներ մերժվել են իբրև հնարավոր դավաճանություններ ազգային դատի նկատմամբ։ Թեև այս փոքր գիրքը չի կարող փոխարինել հիմնական հետազոտական և բացատրողական աշխատանքը, որը պետք է կատարվի գիտականների կողմից որպեսզի (վերա)կառուցվի քննադատական պատմագիտություն հայոց, սույն գրքում հավաքված ակնարկները փորձում են վերամտածել հայոց ժամանակակից պատմությունը և առաջ մղել որոշ չափով մեկուսացված հայ պատմագիտության իտեգրացումը ավելի ընդհանուր տեսական և պատմական հարցերի հետ։ Ակնարկների հիմքում ընկած ենթադրությունն այն է, որ միայն այլ առարկաներից և պատմագիտական ոլորտներից վերցված իմաստային [conceptual] գործիքների օգնությամբ կարող են չվիճված փաստերի և առասպելաբանություններ վիճարկվեն։ Գուցե հայկական անցյալի ու ներկայի քննադատական հետազոտությամբ, ժամանակակից Հայաստանի պատմաբանները կարող են որոշակի օգնություն ցուցաբերեն ինքնության և հայկական փոորձի իմաստի շուրջ ընթացիկ պայքարներում։
Ա
Լինելով մի ժողովուրդ, որ սփռված է եղել տասնյակ երկրներով և ապրել է ձուլման—եթե ոչ ոչնչացման—մշտական վտանգի ներքո, հայերը 19-րդ և 20-րդ դարերում (երևի արդեն շատ ավելի վաղ շրջանում) անվերջ քննարկման մեջ են եղել, թե ով է հայը։ Այն, ինչ չափազանց ավելի քիչ խնդրահարույց է մեծ ազգերի համար՝ սեփական ինստիտուտներով օժտված, կենտրոնական է եղել արդի հայերի դիսկուրսում․ Ի՞նչ է հայկականությունը [Armenianness]։ Ո՞վ է ներառվում և ո՞վ է բացառվում։ Արդյո՞ք այս պատմական ժողովուրդը սահմանված է իր հնագույն լեզվով, որ այլևս չի օգտագործվում շատերի կողմից, որոնք իրենք իրենց հայ են կոչում․ թե իրենց յուրահատուկ քրիստոնյա դավանությա՞մբ, որը շատ հայեր, եթե ոչ մեծ մասը, չեն դավանում։ Դա պատմությո՞ւնն է, մի ազգային գիտակցություն, որը բաժամում են հայերը, թե դա ընդհանուր ապրելակերպ է։ Եթե սա ընդհանուր արժեքների հարց է, պետք է փնտռել պատասխաններ այս հարցի հայոց գրականության և պատմագրության տեքստերո՞ւմ, թե կենդանի համայնքների մարդաբանության [anthropology] մեջ։
Քննարկումը հայ ազգային ինքնության շուրջ ոտքերից է կապվել իր ներքին հայացքի պատճառով, իր մերժմամբ՝ համեմատական մոտեցումների և ազգության տեսություններին ծանոթանալու։ Հարցը ներկայացվում է՝ իր պատասխանի մի մասն արդեն իսկ հայտնի լինելով, թե այսօրվա հայերը ըստ ըստ էության նույն ժողովուրդն է, որ գաղթեց արևելյան Անատոլիա 6-րդ դարում մ․թ․ա․։ Հայերը ժողովուրդ են, որը գոյություն է ունեցել այս թե այն կերպով առնվազն վերջին 2.600 տարիների ընթացքում, ոչ միայն իրենց ընթադրյալ հայրենիքում, բայց նաև երկրագնդի այլ երկրներում։ Այդ ամբողջ ընթացքում եղել է մի ժողովուրդ, որը կոչվում է «հայ», և իրենց ամենամնայուն դիմագիծը կարծես թե այն է, որ ի հեճուկս անթիվ դժբախտությունների, կատարել են արտակարգ մի սխգրագործություն, այն է՝ գոյատևել, պահպանելով սեփական լեզուն, եկեղեցին, և ազգային գիտակցությունը։
Հայերի գոյատևումն ու շարունակական լեզվական, կրոնական և ֆիզիկական գոյությունն անհերքելի է, բայց ուշադրությունը կենտրոնացնելը բացառապես կամ գլխավորապես գոյատևման վրա հանգեցրել է որոշ անհաջող մտավորական սովորությունների։ Ե՛վ պատմաբաններ, և՛ չմասնագիտացված անձինք պնդել են, թե հայերը բոլոր ժամանակներում և վայրերում առաջնորդվել են եզակի գաղափարական դրդմամբ, այն է՝ ինքնորոշում կամ ազատություն, կամ 314 թ․ ի վեր՝ իրենց յուրահատուկ քրիստոնյա դավանության պահպանում։ Հերոսներ և չարագործներ սահմանվել են այդ հիմնական նպատակների շրջանակներում։ Մեկ բացատրողական բանաձև ամբողջ հայոց պատմության համար կամ միասնականացնող նպատակի թեմա, որը միացնում է ուրարթացիներին ու Տիգրան Մեծին, Բագրատունիներին, Կիլիկիան, 1915 թ․ ցեղասպանությունը, ընդհուպ մինչև Խորհրդային Հայաստանը, կարծես թե ավելի շուտ գրական հնարք է, քան ճշտգրիտ նկարագրում Հայաստանի բարդ, անհարթ և կցկտուր պատմության։
Հայոց պատմության մեկ միացնող նպատակի գաղափարը, որը բաժանում են բազում արևմտյան և խորհրդային պատմաբաններ, ինչպես էլ ներկայացվի տարբեր հաշվետվություններում—գոյատևում, ազատության, կրոնի պահպանում, անկախություն—ողղակիորեն կապված է այլ չքննված ենթադրության հետ, թե եղել է ժամանակի ողջ ընթացքում մի հայկական «ոգի», մի անփոփոխ էություն, որը միշտ բնութագրել է հայերին։ Ինքնին այս մշտականությունը, որը կազմում է հայի բնույթը նման հաշվետվություններում հետադարձ ընթերցում է ողջ անցյալի նկատմամբ՝ հիմնված ներկայիս ազգային գոյության կամ գիտակցության վրա։ Ահա մի պարզ պատմական վախճանաբանություն (տելեոլոգիա)`անցյալը հանգեցնում է կանխորոշված ներկայի՝ ժամանակակից հայ ազգի ստեղծումը։
Հայաստանը հակադրվումը է «այլին», օտարին, արտաքին աշխարհին, և անտեսվում են այն ձևերը, որոնցով հայեր ուրիշ են եղել տարբեր ժամանակներում և միևնույն ժամանակ տարբերվել են միմյանցից[5]։ Բաժանումները հայերի մեջ—օրինակ՝ Առաքելական եկեղեցու հավատացյալների մեջ, «արևմտացնողների» մեջ, որոնք նախընտրում էին հունական կամ լատինական ծիսակարգերը, և ավելի վաղ շրջանում՝ նրանց մեջ, ովքեր հարում էին պարսից արքային կամ Հռոմի կայսրին ընդդեմ տեղական հայոց թագավորի—պատմում են ոչ թե միասնական մի ժողովրդի մասին, որն ունի հստակ ազգային գիտակցություն, այլ՝ բարդ, բազմազան հասարակության մասին, հակասող հավատարմություններով, լինի դա մեծամամեծ ազգնվական տոհմին թե օտար տերության։ Առանց զգալի աղավաղման ժամանակակից կարդացողներ Հայաստանի միջնադարյան պատմությունների կարող են դյուրինությամբ պատկերել եկեղեցու պաշտպաններին իբրև ազգային հերոսներ, իսկ պարսիկներին հարող հայերին իբրև դավաճաններ։ Այս վաղ միջնադարյան պատմությունները հնարավոր են դարձնում նման վերամեկնաբանումներ, քանզի կղերական պատմաբաններ, որոնք հաճախ որոշ ազնվական տոհմերի հովանու տակ էին գործում, որպես հայրենասեր նրանց, ովքեր պաշտպանում էին եկեղեցին կամ որոշ ազնվականների արդարացի հավակնությունները։ Թեպետ չէի համարձակվի փաստարկել, թե անվանակիցս՝ Վասակ Սյունին պետք է ազգային հերոս համարվի նույն իմաստով, ինչպես Վարդան Մամիկոնյանը, սակայն Վասակի գործողությունները դեռ չունեին այն արժեքավորումը, որ ստացան, երբ եկեղեցին դարձավ անբաժանելիորեն կապված հայ ժողովրդի հետ[6]։ Ավելի համատեքստային (contextualized) ընթերցում 451 թ․ իրադարձությունների գուցե կնշեր, որ 5-րդ դարի Հայաստանի «ֆեոդալ-դինաստիական» հասարակակարգում, որտեղ տարբե ազնվական տոհմեր անցուդարձ էին անում մրցակից կայսրությունների միջև, մեկի թե մյուսի հետ դաշնակցելով, պնդումները հստակ հայկական կամ պարսկական հավատարմությունների մասին չափազանց քիչ հրամայական էին, քան պիտի դառնային 19-րդ և 20-րդ դարերում։
Էութենական (essentialist) մոտեցումը հայերին, ըստ որում հայերը որպես ժողովուրդ միշտ և ամենուրեք ունեցել են մի կորիզ տեսանելի, էթնիկապես որոշված հատկանիշներ, հիմք է հանդիսացել քաղաքական ազգայնականների գաղափարախոսության համար, այն է՝ հայերի շարունակական գոյությունը իբրև պատմական ժողովուրդ և ծագումը Հայկական լեռնաշխարհում իրենց օժտում է ինքնորոշման իրավունքով և պատմականորեն օրհնված պահանջներ Հայաստան կազմող տարածքների նկատմամբ։ Քանի հայկական պատմության այս ըմբռնումը այնքան կարևոր քաղաքական դեր է կատարում հայերի համար (ինչպես համապատասխան մոտեցումներ են անում վրացիների, ադրբեջանցիների, թուրքերի և այլ ժողովուրդների համար), որևէ փորձ վիճարկելու նրան, տարրալուծելու այդ հավատալիքների հավաքածուն, որը կազմում է այս ընթերցումը, պետք է արվի զգուշությամբ և զգայնությամբ, լիովին գիտակցելով, որ նմանօրինակ որևէ ուսումնասիրություն կարող է ընկալվի իբրև հարձակում ազգի ոգու դեմ իսկ։
Բ
Որքան էլ առավելություններ ունենա այսպիսի օրգանական պատմության մոտեցում՝ ազգայնականության համար, հայկական էութենականությոունը ամրապնդել է տարամերժություն [exclusiveness], էթնիկ մեկուսացում և բաժանականություն [divisiveness] համայնքի մեջ։ Այն, ինչ առաջարկվում է այս ակնարկներում ավելի բաց հասկացողություն ազգության, հասկացողություն, որը հավասարապես որոշված է պատմական փորձերով և ավանդություններով և ենթակայական (սուբյեկտիվ) կամքով՝ ազգի անդամ լինելու։ Զատորոշվում են ազգային էության կամ ոգու (հատկանիշներ, որոնք չեն դիմանում պատմական վերլուծության), և ազգային ավանդություն՝ համոզմունքների, սովորույթների, խորհրդանիշերի և ընդհանուր արժեքների հավաքածու, որը ժառանգվել է սերնդից սերունդ՝ մշտականապես փոփոխված և վերամեկնաբանված ձևերով։ Որոշ մասեր այս պատմական ավանդության յուրացվում են յուրաքանչյուր սերնդի կողմից իր սեփական նպատակների համար։ Հայերի համար այս ավանդությունները մասամբ արդյունքն են հայ գրողների, սկսված հռչակավոր 5-րդ դար պատմիչներից, պատմահայր Մովսես Խորենացու գլխավորությամբ, մինչև Միքայել Չամչյան և վերջին երկու դարերի բանաստեղծները, վիպագրերը, պարսավագրերը և գիտնականները։ Այն ավանդությունները նաև արդյունքն են ապրած փորձերի, որոնք ներառվում են կենդանի ավանդությանը և ժողովրդի ինքնասահմանմանը [self-definition։ Վերնախավի անդամներ, մասնավորապես մտավորականներ և քաղաքական ակտիվիստներ, կառուցում են ազգի գաղափարը և նրա հատկանիշները։ Ուսուցիչներ, լրագրողներ և քաղաքական գործիչներ բերում են դա բնակչության լայն զանգվածներին։ Բայց հասարակ ժողովուրդը նաև մշակում են ազգային ավանդություն իրենց սեփական էթնիկ ավանդույթներով, իրենց պատասխաններով վերևից տրված «բառին»։
Միշտ չէ, որ ավանդությունները ճշտգրտորեն արտացոլում են պատմական իրականությունը, բայց նրանք միշտ ընտրություն են, որը նախընտրելի պատկեր են կազմում ժողովրդի անցյալի։ Ժառանգած առանց մեծ խորհումների և մասամբ լինելով գիտակցված արդյունքը հնարամիտների, որոնք ընտրում, չափազանցնում և ծիսականացնում [ritualize] են նախընտրելի անցյալի որոշ հատվածներ, այս «հորինված ավանդությունները» ազդեցություն և մնայուն ուժ են ստանում, ռեզոնանս են պատճառում բնակչության մեջ։ Ազգությունը կարող է կառուցված լինի, «երևակայված համայնք» [imagined community] լինի, բայց նա չէ երևակայական համայնք առանց արմատների ազգագրական և պատմական փորձերի մեջ[7]։
Հայական դեպքում պատմությունը կցկտուր հետք է, և բազմաթիվ կորսված պատմություններ և ավանդություններ պետք է վերաստեղծվեին կամ փոխարինվեին։ Գեթ մեկ ազգ չի պահպանել իր պատմությունը առանց կորստյան և վերաստեղծման, նույնիսկ անգլիացիները, որոնց ավանդությունները գոյատևել են երկար դարերով և որոնց ամենահին ինստիտուտները դեռ կենսունակ են թվում։ Հիշողությունը սխալական է անգամ այն դեպքերում, որտեղ պետական կառույցներ, արխիվներ և պաշտոնական պատմաբաններ օգնում են պահպանել գրված հաշվետվությունը։ Հայերը ծայռահեղ օրինակ են մի ժողովրդի, որը կորցրել էր կապն իր քաղաքակրթության անցյալ փուլերի հետ պետությունների անկման կամ բնակչությունների գաղթման կամ գաղթեցման պատճառով։ Պետության բացակայության դեպքում, շարունակականությունը պահպանվում էր տարաճանաչ կղերական վերնախավի կողմից։ Սակայն ազգային գրականությունը հայտնի էր քչերին, նույնիսկ մինչ նա զարգանում էր մեկուսացված վանքերում, և Հայաստանը իբրև գաղափար կամ կենդանի հասկացություն որոշ ժամանակներում կորսված էր հայերի լայն զանգվածների համար։ Կղերական մտավորականները պարբերաբար վերահայտնաբերում էին արևելյան Անատոլիայի քրիստոնյա ժողովրդի հնագույն արմատները ու փորձում էին փոխանցել այդ գիտելիքը ժողովրդին։ Առանքցային դեր խաղաց փոքր մի խումբ կաթոլիկ վանականների Վետետիկում և Վիեննայուն՝ Մխիթարյանները, որոնք եռանդունորեն վերակենդանեցրին հայկական ուսումը 18-րդ դարի վերջում[8]։ Քան թե հնարել հայկական ավանդությունները զրոյից, կաթոլիկ հայրիկները վերատպեցին վաղ միջնադարյան հայ պատմիչների համարյա անհասանելի աշխատությունները և գրեցին իրենց սեփական պատմությոնները վերջինների հիման վրա։
Հնարավոր չէ չափազանցնել այս վերականգնման կարևորությունը։ Թեև նրա հետևանքները խիստ ուրիշ դուրս եկան Մխիթարյան վանականների հիմնականում կրոնական առաքելությունից, նրանց աշխատանքը աշխարհիկ հայ ազգայնականության երևան գալու հիմքը դրեց։ Սակայն այդ նոր ազգային հասկացությունը կառուցվախ էր որոշակի աղբյուրներ վրա, որոնք ազգային գրողները մշտականորեն ձևավորեցին և վերաձևավորեցին։ Ազգային ավանդության հետագա զարգացման մեջ կղերականների շեշտումները նոր երանգներ էին ստանցում, բայց գրողները մշտապես հետ էին դառնում այն թեմաներին, որոնք իրենց ծագումն ունեին դասական հայկական տեքստերում։ Ռոբերտ Թոմսոնը, գիտնական, որն իր կյանքի զգալի մասը նվիրել է հայկական դասական պատմիչներին անգլիախոս լսարանին բերելու գործին, պերճախոսաբար նկարագրել է այս տեքստերի կարևորությունն այլ դարաշրջանների հայերի համար․
«Երեք աշխատություններ աչքի են ընկնում իրենց առանձին կարևորությամբ։ Ագաթանգեղոսի «Պատմությունը», որւ նկարագրում Հայաստանի կրոնափոխումը քրիստոնեությանը․ Մովսես Խորենացու «Պատմությունը», որը նկարագրում է հայ ազգի ծագումը և իր պատմությունը մինչև Մաշտոցի՝ հայկական գրերի գյուտարարի ժամանակը․ և Եղիշեի «Պատմությունը», որը նկարագրում է քրիստոնյա հայերի դիմադրությունն ընդդեմ կրոնական հալածանքների 5-րդ դարում։ Այլ պատմություններ կարող են առավել հետաքրքիր լինեն արդի գիտնականների համար որպես աղբյուրներ հայկական մշակույթը հասկանալու համար՝ մասնավորապես փոփոխության ժամանակաշրջաններում—զորօրինակ Փավստոս Բուզանդինը, որը նկարագրում է 4-րդ դարի Հայաստանը և եկեղեցու և ավանդական հեթանոսական հասարակության միջև հակամարտությունը։ Սակայն Ագաթանգեղոսը, Մովսես Խորենացին և Եղիշեն հատուկ տեղ ունեն հայկական ավանդության մեջ իբրև սրբացնողները [enshrining] հայկական պատմության ստացված հաշվետվության․ Հայաստանը, փոքր բայց հնագույն երկիր, որտեղ շատ գործեր են արվել (Մովսես). Ազգ, որն ընդունեց քրիստոնեություն այլոց առաջ, որտեղ Աստծո փառավորությունն իրեն դրսևորեց [God’s grace has been manifested] (Ագաթանգեղոս)․ ժողովուրդ, որն անսասան է իր հավատքի մեջ, հավատարիմ իր նախնյաց ավանդություններին և պատրաստ նահատակության եթե ավելի մեծ ու հզոր կայսրություններ փորձեն ճնշել հայկական ազատությունները (Եղիշե)»[9]։
Հայկական ավանդության մեջ ամենամնայուն թեմաներից են այն համոզմունքները, որ Հայաստանը տեր է մեծ հնության և արժեքի և որ նա առանձնահատուկ պատմական դեր ունի խաղալու։ Հայկական փորձի արձանագրությունն իսկ հայ հեղինակների կողմից 5-րդ դարից ցայսօր վկայում են նրանց համոզվածության մասին, թե հայերը առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում՝ ի հեճուկս իրենց սակավ թվերի։ Մոտավորապես 8-րդ դարում Մովսես Խորենացին դա համեստորեն ձևակերպեց հետևյալ կերպ․ «Թեպետ մենք փոքր ածու ենք և թվով շատ սահմանափակ ու զորությամբ թույլ և շատ անգամ օտար թագավորությունների կողմից նվաճված, բայց և այնպես մեր աշխարհում էլ գրելու և հիշատակելու արժանի շատ սխրագործություններ են կատարվել»[10]:
Հայաստանի հնությունը պնդում էր արտոնյալ տեղի՝ մարդկային պատմության մեջ։ Հայոց ծագումը կապվում էր Հայկի՝ Թորգոմի որդու, Հաբեթի (Նոյի որդի) ծոռան հետ։ Բագրատունյաց իշխանները և արքաները 8-ից մինչև 11-րդ դարը պնդել են իրենց հրեական ծագման մասին, կապվելով Դավիթ արքայի ու, հետևաբար, Աստծո ընտրյալ ժողովրդի հետ։ Հայերն իրենց իսկ տեսակետից չէին լոկ մի քրիստոնյա ժողովուրդ, այլ առաջին քրիստոնյա պետության ժողովուրդ․ ոչ միայն վաղ չորրորդ դարի կրոնափոխներ, այլ ընդունողներ Աստծո խոսքի՝ Թադևոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից։
Հայերի հնությունը լավ վկայված է պատմական արձանագրությունների մեջ: Հայաստանի (Արմինա) մասին առաջին արձանագրված հիշատակումը եղել է մ.թ.ա. 520 թվականին, Բեհիսթունում գտնվող Դարեհ Ա-ի արձանագրությունը, որը խոսում է այն մասին, որ պարսից թագավորը երեք մարտերում մեծ դժվարությամբ հաղթել է հայերին: Հետագայում հայերը հիշատակվում են դասական աղբյուրներում՝ Հերոդոտոսի, Ստրաբոնի և Քսենոփոնի պատմություններում: Հնդեվրոպական լեզվով խոսող նախահայերը գաղթել են արևելյան Անատոլիա՝ Հայկական լեռնաշխարհ, մ.թ.ա. վեցերորդ դարի կեսերին, Ուրարտական կայսրության անկումից միանգամայն հետո: Այնտեղ նրանք խառնվեցին բնիկ ժողովուրդների հետ և ի վերջո ենթարկվեցին պարսկական Աքեմենյան մեծ կայսրության ազդեցությանը։
Ժամանակակից հայերը կապում են իրենց ծագումը այս հնագույն ազգածագման [ethnogenesis] հետ: Թերևս գենետիկ կապեր կան այս հին ժողովրդի և Խորհրդային Հայաստանի բնակիչներից որոշների միջև, սակայն բնակվելով արևելք-արևմուտք անկայուն գաղթերի, արշավանքների, նվաճումների և դաժան բնաջնջումների տարածաշրջանում, ժամանակակից Հայերն ավելի շատ էթնիկ խառնուրդի արդյունք են, քան Ուրարտուի մաքուր կենսաբանական ժառանգները: Նրանց լեզուները կապված են, բայց նաև իրարից հեռավոր և տարբեր: Հիմնական մշակույթի և սոցիալական կառուցվածքի առումով (որևէ ժողովրդի հիմնարար երկու հատկանիշները)՝ նախնական հայերի և ներկաների միջև եղած տարբերությունները շատ ավելի մեծ են, քան որևէ նմանություն: Այն, ինչ կապում է իրանական աշխարհի սահմաններում բնակվող հեթանոս հեթանոս հայերին՝ Երևանի քաղաքաբնակներին կամ Ֆրեզնոյի հողագործների հետ այն գաղափարն է, որ նրանք նույն ժողովուրդն են, համերաշխություն և համայնականություն զգացումը, որը ցանկացած ազգի հիմքն է։
Ընդհուպ մինչև Տիգրան Բ Մեծի գահակալությունը (մ.թ.ա. 95-55 թթ.) հայերը գտնվել են ինքնատիպ սոցիալական և լեզվական ձևավորման գործընթացում: Նախահայերը նույնականացվող խումբ դարձան`իրանական ոճով սեփական ցեղային կառուցվածքով և փոխառված հեթանոսությամբ: Ունենալով գրեթե բացառապես գյուղական հասարակություն`նվազագույն պետական կազմակերպվածությամբ, հայերն իշխվում էին ռազմիկ դասի, հեթանոսական քրմերի վերնախավի և թագավորության կոպիտ տեսակի կողմից: Որքանով գոյություն ուներ քաղաքական կազմակերպվածություն, այն խիստ ապակենտրոնացված էր՝ մեծ ինքնավարությամբ առաջացող ազնվականության համար։ Երբ Հռոմը ընդարձակվեց դեպի արևելյան Անատոլիա և Կովկաս, Տիգրան Մեծի օրոք, հիմնականում այս իրանական տիպի մշակույթն ու հասարակությունը ստացել էր հելլենական արևմտքի որոշ դիմագծեր: Պետական կառույցները, դեռ տարրական, ավելի զարգացած էին: Հեռավոր շուկաների հետ առևտուրը ծաղկեց, և քաղաքային կյանքը, հավանաբար, ավելի մեծ նշանակություն ընդունեց, չնայած դրան, հայերը դեռևս չունեին այն հատկանիշը, որն ավելի ուշ կարծրատիպ դարձավ․ առևտրականի բնավորությունը: Թեև ավելի վաղ Քսենոֆոնը նշել էր, որ հայկական ձիերը գնահատվում էին ամենուրեք, սակայն հայոց պատմության ընթացքի մեծ մասում առևտուրը օտարերկրացիների ձեռքում էր: Հայերը հիմնականում մնացին գյուղացիական բնակչություն՝ փոքրաթիվ ազնվականների (նախարարների) և ռազմիկների վերնախավով, որոնք թուլորեն կախված էին իրենց թագավորից: Նույնիսկ Տիգրանի Մեծի օրոք, երբ Հայաստանը կարճ ժամանակով դարձավ բազմազգ կայսրություն, պետութական կառույցները ստիպված էին մրցակցել ավելի հին հասարակական կարգերի՝ տոհմային հավատարմությունների հետ, որոնք ընկած էին նախարարական համակարգի հիմքում[11]: Հայերի մեջ այս բաժանումները շատ ավելի հզոր գործոն էր նրանց ճակատագրի համար քան թագավորության համեմատաբար թույլ ինստիտուտը:
Հին Հայաստանը որևիցե կերպ չպետք է դիտվի որպես ժամանակակից իմաստով ազգ-պետության նման երևույթ: Լինելով միմյանց դեմ կատաղի պայքարող նախարարությունների հավաքածու՝ հայ ֆեոդալները հաճախակի դաշնակցում էին օտար ուժերի հետ իրենց հայրենակիցների դեմ: Բագրատունիների արաբական հովանավորության պատմությունը հայտնի է, ինչպես նաև Մամիկոնյանների կապվածությունը Բյուզանդիայի հետ: Թեև քաղաքական համերաշխությունը թույլ էր հայերի շրջանում, բայց կար լեզվի ընդհանրություն, տարածքին կապվածություն և ծայրահեղ նվիրվածություն նախ հեթանոսական, ապա հայ քրիստոնեական ազգային կրոնին: Կրոնը, լինի դա թե՛ իրանական և հունական աստվածությունների խարնուրդը, որ կազմում էր հայկական հեթանոսությունը, թե՛ չափավոր մոնոֆիզիտ (միաբնակական) քրիստոնեության մասնավորացված ձևը, որ ընդունեց Հայ եկեղեցին՝ ինքնության առաջնային մասն էր այս ժողովրդի, որը մոտավորապես համընկնում էր լեզվական և տարածքային համայնքի հետ։
Մ․թ․ չորրորդ դարի սկզբներին, երբ հայոց թագավոր Տրդատը վարեց իր ժողովուրդը դեպի քրիստոնեությունը (մ․ թ․ 314 թվականին), հայերը, կարելի է ասել, կազմում են յուրահատուկ, նույնականացվող էթնո-կրոնական համայնք, կամ այն, ինչ Էնթոնի Դ. Սմիթը կոչում է ethnie: Հաջորդ դարի հեղինակներն արդեն վկայում են այն առասպելների, հիշողությունների, արժեքների և խորհրդանիշների համալիրի մասին, որը համապատասխանում է Սմիթի ethnie հասկացությանը[12]: Այդ համայնքը տարբերվում էր հարևան համայնքներից իր հավաքական անունով․ այն ուներ ծագման ընդհանուր առասպել և պատմություն, տարբերակիչ մշակույթ, լեզու և կրոն, որոնցից բոլորը ստեղծել են համերաշխության և հարազատության (kinship) զգացում[13]: Հայերի եկեղեցու սահմանները համընկնում էին լեզվական-մշակութային համայնքի հետ: Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հայերն իրենց մշակութային հայացքը թեքեցին դեպի արևմուտք և ընդունեցին քրիստոնյաների ունիվերսալիստական կրոնը, նրանք մասնավորեցրին այն, դարձրին իրենցը և հանդգնորեն առանձնացրին իրենց արևմտքի հզոր հունական ուղղափառ կայսրությունից:
Լինելով քրիստոնեության ամենաարևելյան ֆորպոստը՝ Հայաստանը յուրահատուկ դեր ընդունեց հավատքի պահպանման գործում, բայց հայերի տեսանկյոնւից իրենք պայքարում էին ավելի շուտ իրենց յուրահատուկ դավանանքը պահպանելու քան առհասարակ քրիստոնեության համար: Միայն Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ հայերը միացան ավելի լայն համաքրիստոնեական պաշտպանության շարժման։ Նրանց սովորական դիրքը փոքր, մեկուսացված էր ազգինն էր, տառապելով և նահատակվելով Քրիստոսի համար: 451 թվականի Ավարայրի ճակատամարտից ի վերը, հայերը պատրաստ են եղել, իրենց տեսանկյունից, զոհաբերվել հանուն Աստծո փառքի, ինչպես հին Իսրայելի Մակաբայեցիները: Ավելի ուշ ժամանակաշրջանում զոհաբերությունն ուղղված էր առավել աշխարհիկ նպատակների, բայց նահատակության նշանակություն անփոփոխ է մնացել: Ինչպես գրել է Լեոնարդո Ալիշանը. «Նահատակությունը հայերի համար, ինչպես նրանցից առաջ հրեաների համար, փորձ դարձավ պատմությունից փախչելու, նրանից վեր բարձրանալու և, զետեղելով պատմական իրողությունը կրոնական համատեքստում՝ այն վերամեկնաբանելու և «հաղթանակը» վերաիմաստավորելու համար»[14]:
Հայերը աշխարհում միակ ժողովուրդը չեն, որ հիշատակում և նշում են ճակատամարտում պարտթյունը որպես բարոյական մեծ հաղթանակ, սակայն նրանք, անշուշտ, արել են դա ավելի երկար, քան գրեթե որևէ ուրիշ մեկը: 1500 տարվա ընթացքում`մեկ մեծ օրը կրոնական օրացույցում եղել է Վարդանանց տոնը՝ Ավարայրում Սուրբ Վարդանի և իր 696 զինակիցների պարտության և մահվան տարելիցը: Չնայած դրան, որ պարսիկները հաղթեցին ռազմի դաշտում, այն զոհաբերությունը, որը պահպանեց Հայաստանի քրիստոնեականությունը հաղթանակ է համարվում: «Հիմնական խնդիրը հայկական ավանդույթների պահպանումն է (աւրէնք)», – գրում է [Ռոբերտ Ուիլյամ] Թոմսոնը,- «որոնք ներառում են կրոնական սովորություններ, բայց ավելի համապարփակ են, քան «կրոն» եզրույթը ժամանակակից իմաստով: Եղիշեի համար, երկարաժամկետ առումով ավելի լավ է մեռնել, քան ուրանալ այս ավանդույթները. պաշտպանել նրանց և նրանց համար մահանալը հոգևոր առաքինության գործողություն է»[15]: Հետագա դարերում Վարդանանց պատմության ժողովրդական վերապատմումը կփոխեր նրա իմաստը, մինչև այն պահը, երբ արդի ազգայնականները կտեսնեին այդ զոհաբերությունը որպես հանուն ազգության, հանուն անկախության օտար տիրապետությունից և մշակութային ձուլումից[16]։ Բուն կրոնական իմաստը խոշոր հաշվով միաձուլվեց ազգայինի հետ, և հակակղերական հեղափոխականների ձեռքում՝ պայքարի և զոհաբերության անհրաժեշտության թեման վերածվեց քսաներորդ դարի բռնի քաղաքականությանը։
Նախաժամանակակից հայերը գլխավորապես իրենք իրենց պատկերացնում էին որպես կրոնական համայնք, և այն, ինչ մենք այսօր համարում ենք ազգություն, խոշոր հաշվով ամփոփվում էր կրոնական ինքնության մեջ ավելի վաղ ժամանակներում: Օսմանյան տիրապետության երկար տարիների ընթացքում, այդ կրոնական ինքնությունը ինստիտուցիոնալացվել է հայկական միլլեթով՝ քաղաքական կազմավորումը, որի միջոցով հայերն անուղղակիորեն կառավարվում էին սուլթանի կողմից՝ Ստամբուլի հայոց պատրիարքի միջոցով: Օսմանյան աշխարհում ժողովուրդը (միլլեթը) առավելապես սահմանվում էր կրոնով, քան լեզվով կամ էթնիկ պատկանելիությամբ[17]։ Ռուսական կայսրությունում նույնպես հայերը միավորվեցին կրոնական համայնքի շրջանակներում՝ Էջմիածնի մայր աթոռի կրթական և կրոնական հեղինակության ներքո: Սակայն ազգային մի նոր գիտակցության հայտնությամբ, որը շեշտում էր հասարակ ժողովրդի էթնիկ մշակույթը, ժողովրդական լեզուները և արդի աշխարհին քաղաքականապես ներգրավվելու անհրաժեշտությունը, հայերի կրոնական համայնք լինելու հայեցակարգը մարտի հրավիրվեց աշխարհիկ ազգության ավելի արևմտյան հասկացության կողմից: Մի ժամանակ, երբ հայերի մեծ մասն աղքատ գյուղացիներ էին, որոնք քիչ բան գիտեին իրենց անցյալի մասին, բացի այն բանավոր ավանդությամբ փոխանցված բեկորների և հոգևորականների կրոնական պատգամների, կորսված ավանդությունները «վերակենդանացնելու» ջանքերը՝ նախ Մխիթարյան հայրերի, իսկ ավելի ուշ հայրենասեր քարոզիչների կողմից, հանդիպեցին հիասթափեցնող լռության: Սկզբում բանասերներ, քերականագետներ և պատմաբաններ գրեցին այն սակավաթիվ վերնախավի համար, որը կարող էր կարդալ և որոշակի հետաքրքրություն ուներ բավական վերացական մտավորական նախաձեռնությունների նկատմամբ: Բայց արդեն Մխիթարյանները ձեռք մեկնեցին լայն հանրությանը՝ բացելով դպրոցներ, ներկայացումներ բեմադրելով և էներգիայի և նվիրվածության օրինակ հանդիսանալով, որը ոգեշնչեց հայրենասերների հերթական սերունդներ, նույնիսկ այն դեպքում, երբ նրանք մերժում էին իրենց նախնիների կրոնական (այս դեպքում կաթոլիկ) սկզբնական մղումը:
Արդեն տասնիններորդ դարի չորրորդ տասնամյակին՝ մտավորակակններ և՛ Ռուսաստանում, և՛ Թուրքիայում անց էին կատարում դեպի հակակղերական, աշխարհիկ ազգայնականություն։ Այլևս չքննարկելով մշակութային և քաղաքական խնդիրներ մարտիրոսության և մեղքի լեզվով, մարդիկ, ինչպիսիք էին Խաչատուր Աբովյանը, Միքայել Նալբանդյանը, Ստեփան Ոսկանը, Գրիգոր Օտյանը և Նահապետ Ռուսինյանը, իսկ ավելի ուշ՝ Ռափայել Պատկանյանը, վեպագիր Րաֆֆին և լրագրող Գրիգոր Արծրունին ձևավորեցին պատմական մի նոր տեսլական հայ ազգի շուրջ, որը հազարամյակներ առաջ ձգվող պատմություն ունի: Րաֆֆին գրել է. «Ո՜վ հայրեր, ո՜վ պապեր, այս գավաթը խմում եմ, բայց առանց նվիրելու ձեր ոսկորներին: Եթե դուք այս վանքերի տեղը, որոնցով լիքն է մեր երկիրը, բերդեր շինեիք, եթե դուք սուրբ խաչի և անոթների փոխարեն, որ սպառեցին ձեր հարստությունը, զենքեր գնեիք, եթե դուք այն անուշահոտությանց տեղ, որ խնկվում են մեր տաճարներում, վառոդ ծխեիք, այժմ մեր երկիրը բախտավոր կլիներ․․․»: Արևմտահայ Օտյանը, չուզենալով գերազանցվել իր ռուսահայ գործընկերների կողմից, հայտարարել է «Ամեն վարդապետի գլխարկ սատանա է թաքցնում»: Ստեփան Ոսկան, 1848 թվականի Ֆրանսիայում հեղափոխությունների մասնակից, 1859 թվականին իր ընկերներին հորդորեց «Համախմբվել Հայաստանի գաղափարի շուրջ և ոչ թե կրոնի»:
Աշխարհիկ հայրենասերների պնդումները մարտահրավեր էին հայկական ամենասուրբ ավանդույթներին, նորը ստեղծելու փորձ էին: Որքան էլ ծայրահեղ էին նրանց խոսքերը, սակայն, անցյալի հետ խզումն այնքան ամբողջական չէր, որքան նրանք հավանաբար մտածել են: Զոհաբերությունն ու նվիրվածությունը Հայաստանի գաղափարին մնացին նրանց ոգեշնչման առանցքում, բայց այժմ դա վերաբերում էր հայ ազգի հասկացությանը, այլ ոչ թե հայկական կրոնի: Լուսավորությունը մնաց հիմնական խնդիր, սակայն ոչ թե Աստծո լույսի, այլ արևմտյան ուսման, ժամանակակից գիտության, Ֆրանսիական հեղափոխության և Ռուսաստանի ինտելիգենցիայի իդեալների, հեղափոխության, ազատության և նույնիսկ սոցիալիզմի առումներով։[MA1]
Հեղափոխական ազգայնականները մերժեցին հայոց պատմության ամենատարածված և չվիճված տեսակետներից մեկը, այն, ինչ գիտի յուրաքանչյուր հայ ամեն բանից առաջ. որ եկեղեցին այն ինստիտուտն էր, որը պահպանեց հայերի միասնականությունն իրենց երկար ու փոթորկոտ ճանապարհին: Հայկական պատմագրության միավորող այս թեման վերապրեց աշխարհիկ հայրենասերների հակակղերականությունը, և անգամ այսօր շատ գրողներ չեն կարողացել ազատվել նրա ակնհայտ ճշմարտություններից: Առանց մարմնական վնաս հասցնելու այս փայփայված հասկացությանը, կարևոր է նշել, որ մինչ եկեղեցու հիմնադրումը, Հայերը գոյություն ունեին արդեն հազար տարի: Եկեղեցին կարող է լինել և եղել է և՛ միավորող, և՛ բաժանարար գործոն հայ կյանքի մեջ: Ինքը հաճախ բաժանված լինելով, ինչպես այսօր ևս է, եկեղեցին ապրել է պառակտում, լուծարում, կոռուպցիա և միջամտություն հարուստ և հզոր համայնքային հեղինակությունների կողմից: Հայ առաքելական եկեղեցու հայերի նկատմամբ բացառիկ վերահսկողությանը սպառնացել են կաթոլիկ և բողոքական միսիոներներ դրսից և հռոմեացնող ազդեցություններ ներսից։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ եկեղեցու երեք կամ չորս հակառակորդ կենտրոններ մրցակցում էին գերակա ազդեցության համար, այն ավանդույթները, որոնք պահպանում էր եկեղեցին՝ շարունակվեցին: Կրկին արժե ընդգծել, որ հայերը շարունակել են գոյություն ունենալ իրենց մշակութային ավանդության պահպանման և նորացման միջոցով, այլ ոչ թե ինչ-որ էթնիկ էության կամ հատուկ ինստիտուտների շնորհիվ։
Այն ժամանակաշրջաններում, երբ հայերին հաջողվեց հաստատել քաղաքական գոյություն, ինչպես 300-ամյա կիլիկյան ժամանակաշրջանում (տասնմեկերորդից տասնչորսերորդ դարեր) կամ Խորհրդային Հայաստանի յոթանասուն տարիները, հայ քաղաքական առաջնորդները, թագավորներն ու նախարարները, այլ ոչ թե եկեղեցին, առանցքային դեր են կատարել հայերի շահերը կոնսոլիդացնելու և առաջ մղելու գործում: Եկեղեցու արտակարգ նշանակությունը ավելի ճիշտ պետք է սահմանափակվի միայն այդ երկար դարերին և հայրենիքից հեռու գտնվող վայրերին, մասնավորապես՝ սփյուռքում և Օսմանյան միլլեթի համակարգում, որտեղ ազգային քաղաքական իշխանությունները դադարեցին գործելուց հայերի շրջանում ու եկեղեցին պահպանեց իր ժողովրդի մշակույթը։ Հին ժողովուրդները գոյատևել միչև են մեր դարը, ոչ թե իրենց գենետիկ գերազանցության կամ նրանց պետությունների գոյատևման պատճառով, այլ նրա համար, որ նրանց մշակույթները գոյատևել են[18]: Այս առումով ցեղասպանությունը, ժողովրդի ոչնչացումը կարող է ավելի քիչ սպառնալիք լինել էթնոս գոյատևմանը, քան էթնոցիդը՝ մշակույթը համակարգված ոչնչացումը:
Ազգերի ստեղծումը այնքան էլ չէ նման դեմքի գույն ունեցող մարդկանց ժողովելը, այլ ընդհանուր ավանդույթների խթանումը և մշակույթի ամրապնդումը: Ազգության ձևավորումը բաց գործընթաց է, երբեք լիարժեք չկատարված, որը շարժվում է դեսուդեն կոնսոլիդացիայի և գիտակցության, ձուլոման և համախմբվածության կորստյան միջև: Պատմական փորձի գիտակցումը մնում է լուծարման դեմ միակ երաշխիքը: Ինչպես ասաց Միլան Կունդերան․ «Փոքր ազգը կարող է անհետանալ և գիտի դա»: Մեր դարում հայերը եկել են չքացման եզրին, բայց հուսահատության և մշակութային նիհիլիզմին տրվելու փոխարեն նրանք թեկուզ ամենածայրահեղ փորձառությունները՝ ցեղասպանությունը, ներառել են իրենց ազգային ավանդույթի մեջ: Քսաներորդ դարի վերջին՝ 1915 թվականի ողբերգությունը, նորացված ինքնության և հայրենիքին կապվածության հետ մեկտեղ դարձել են սփյուռքահայ և հայրենիքում բնակվող հայերի անընդհատ փոփոխվող ազգային գիտակցության հիմնական թեմաները:
[1] Stuart Hall, “Ethnicity: Identity and Difference,” Radical America XXIII, 4 (October—December 1989), p. 19.
[2] Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations (Oxford: Basil Blackwell, 1986), p. 2.
[3] Gerard J. Libaridian, ed., Armenia at the Crossroads: Democracy and Nationhood in the Post-Soviet Era. Essays, Interviews and Speeches by the Leaders of the National Democratic Movement in Armenia (Watertown, MA: Blue Crane Books, 1991), p. 108.
[4] Այս մռայլ պատկերի սակավ բացառություններից են Երևանի խանության վերջին տարիների վերաբերյալ քննությունը Ջորջ Բուռնությանի կողմից, հեղափոխական շարժման ուսումնասիրությունները Լուիզ Նալբանդյանի և Անահիտ Տեր-Մինասյանի կողմից, Ռիչարդ Հովհաննիսիանի հանրագիտարանային աշխատանքները Հայաստանի առաջին հանրապետության վերաբերյալ, և վերլուծությունները Խորհրդային Հայաստանի վերաբերյալ՝ Մերի Մաթոսյանի և Կլեր Մուրադյանի կողմից: (Տե՛ս մատենագիտությունն այս հատորի վերջում)։
[5] Այս փաստարկը բավականին համոզիչ կերպով ներկայացվել է մեկ այլ հնագույն և ցրված ժողովրդի՝ հրեաների մասին: «Խմբի հաջողությունները և անցյալ փառքը վերագրվում են իր էությանը, ճիշտ այնպես, ինչպես հակառակորդ խմբերի անհաջողություններն ու չարագործությունները՝ իրենց էությանը: Ներկա ազգային գիտակցությունը հետ է արձակվում դեպի անցյալ․․․ Ամբողջ պատմությունը վերակառուցվում է որպես մեկ նախագծի գործառույթ՝ էթնիկ-ազգային խմբի սահմանում ինչպես նա այսօր կա»: Maxime Rodinson, Cult, Ghetto, and State: The Persistence of the Jewish Question, trans. Jon Rothschild (Thetford, Norfolk: Al Saqi Books, 1983), p. 127.
[6] Elishe, History of Vardan and the Armenian War, trans. and commentary by Robert W. Thomson (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1982).
[7] Ազգի՝ որպես «երևակայված համայնքի» այս տեսակետի ազդվել է ազգության և ազգայնականության վերաբերյալ Էնթոնի Դ. Սմիթ, Բենեդիկտ Անդերսոն, Էրիկ Ջ. Հոբսբաում և ուրիշների գրությունների կողմից։
[8] Kevork Bardakjian, The Mekhitarist Contribution to Armenian Culture and Scholarship (Cambridge, MA: Harvard College Library, 1976).
[9] Thomson, “Introduction,” Elishe, History of Vardan and the Armenian War, p. 2.
[10] Moses Khorenats’i, History of the Armenians, trans. and commentary by Robert W. Thomson (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1978), p. 69.
[11] Nicholas Adontz, Armenia in the Period of Justinian: The Political Conditions Based on the Naxarar System, trans. and annotated by Nina G. Garsoian (Lisbon: Calouste Gulbenkian Foundation, 1970).
[12] Տե՛ս ամենագլխավորը՝ Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց։
[13] Smith, Ethnic Origins of Nations, pp. 21-41 .
[14] Leonardo P. Alishan, “Crucifixion without The Cross’: The Impact of the Genocide on Armenian Literature,” Armenian Review XXXVIII, 1 (Spring 1985), p. 29.
[15] Thomson, “Introduction,” Elishe, History of Vardan and the Armenian War, p. 25.
[16] Բանաստեղծ Ռափայել Պատկանյանը (1830-1892) գրում է Վարդանի «մայրենի հողի» նկատմամբ սիրո մասին իր «Քաջ Վարդան Մամիկոնյանի մահը» բանաստեղծության մեջ: Նույն տեղում, էջ 51։
[17] Միլեթի համակարգի մասին, տե՛ս Benjamin Braude and Bernard Lewis, eds., Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, 2 vols. (London: Holmes and Meier, 1982). Տե՛ս մասնավորապես ակնարկը հայկական պատրիարքության ծագման վերաբերյալ, Kevork B. Bardakjian, “The Rise of the Armenian Patriarchate of Constantinople,” volume I, pp. 89—100.
[18] Smith, Ethnic Origins of Nations, pp. 96-97 .
[MA1]“Enlightenment remained a major concern, not, however, in terms of the light of God but of Western learning, modern science, the ideals of the French Revolution and the Russian intelligentsia, of revolution, freedom, and even socialism.”
Aragast 